Intermezzo 3 – De jaren zestig in enkele terzijdes

Ach, de jaren zestig, drie woorden met een magische klank voor iedereen die al een tijdje meeloopt. Het is de tijd van de beginnende ontzuiling, van de afkeer van alles wat ‘gezag’ uitstraalt, en van de ‘vrijheid’ die nou maar eens uit moet breken.

Decade van de ommekeer

Beeld van het Lieverdje, beroemd sinds de happenings van Provo
Beeld van het Lieverdje, beroemd sinds de happenings van Provo

Het is kortom de decade van de ‘ommekeer’, van het ontstaan van een jongerencultuur, verschuiving van de macht, democratisering, muziek-anders, loskomen van je ouders en de paus, eigen verantwoordelijkheid nemen. – En van de eerste liefdesbloei tussen Balthasar en de alderliefste natuurlijk.
Maar het is ook de decade van de Grote Beroering in de Buiten-Wereld, Vietnam, de politieke moorden in Amerika (Kennedy, Kennedy, King), Europa dat het Duitse Wirtschaftswunder begint na te volgen. De jaren zestig ‘rekenen af’ met de jaren vijftig, de jaren veertig en wellicht ook met alles wat eraan voorafging. Maar misschien wíllen we alleen maar dat dat zo is.
Wat in de beschreven jaren 1960 t/m 1969 wat onderbelicht bleef, is het toenemende belang van prominente gebeurtenissen in de grote wereld. Een paar van die buitenissigheden haal ik met genoegen dit Intermezzo 3 binnen, onder de term ‘terzijdes’: niet omdat ze eerder niet belangrijk genoeg waren, er was gewoon telkens een teveel aan dichtbij-onderwerpen.
Want de Balthasartjes waren nogal druk met hun verkering, militaire dienst, trouwen, studie (cursus Russisch met Karel van het Reve op tv!), kinderen krijgen en de verkassing naar een echt huis. Maar dat weet u allemaal al.

Ezelproces

De God van je tante - ofwel het ezelproces van Gerard Kornelis van het ReveEzelproces
De God van je tante – ofwel het ezelproces van Gerard Kornelis van het Reve

Na 1947 (De avonden) en 1963 (Op weg naar het einde) is 1966 een topjaar voor de schrijver Gerard Reve (1923-2006). Niet alleen verschijnt dan zijn bekende brievenboek Nader tot u, hij bekeert zich in dit jaar – tegen alle trends in, zou je denken – tot de Rooms-Katholieke Kerk, en geeft daar theatraal en luidruchtig uiting aan.
Hij moet in 1966 ook voor de rechter verschijnen omdat ie in Nader tot u God als een ezel voorstelt, met wie hij meermaals gemeenschap heeft. Volgens SGP-kamerlid Van Dis is dit ‘godslastering’ volgens Artikel 147 van het Wetboek van Strafrecht.
In het zogenaamde ‘Ezelproces 1968’, waarbij Reve zijn eigen verdediging voert, wordt hij door de rechtbank vrijgesproken omdat ‘de gewraakte passages weliswaar godslasterlijk zijn, maar geen smalend karakter hebben’.
Als klap op de vuurpijl van de jaren 60 ontvangt Reve in 1969 de P.C. Hooft-prijs voor zijn gehele oeuvre. En ook bij deze gelegenheid weet de schrijver reuring te veroorzaken: hij bedankt minister Marga Klompé voor de prijs met een openbare kus, een ongehoorde actie in die tijd.

Valse onbescheidenheid

Populairder dan Jezus Christus?
Populairder dan Jezus Christus?

Nog in 1966 weet het veel rumoer te veroorzaken: de bewering van John Lennon (1940-1980) dat de Beatles naar zijn opinie populairder zijn dan Jezus Christus (00-33). Het interview in de Evening Standard, waarin Lennon deze speculatie uitsprak, veroorzaakte een internationale rel en kwam de Beatles op een platenboycot in de VS te staan. In Nederland werd de popgroep getroffen door een boycot van… de NCRV! In november 2008 – 28 jaar na zijn dood – vergaf het Vaticaan Lennon officieel zijn gewraakte bewering, hij zal er in zijn graf smakelijk om hebben moeten lachen.
1966, de tijd dat mensen massaal van hun geloof beginnen te vallen, klampen behoudende gelovigen zich fanatieker dan ooit vast aan hun zekerheden: natuurlijk (!) is Jezus Christus populairder dan de Beatles, Jezus is immers God en de Beatles zijn hoogstens Afgoden.
We zijn dan nog 20 jaar verwijderd van het lied Popi Jopi (Henk Spaan en Harry van Meegen in het satirische tv-programma Pisa (1985)), over een neppaus die de zelfbenoemde heilige Johannes-Paulus II brutaal in de schaduw durft te stellen. Een proces wegens pauslastering is er bij mijn weten nooit van gekomen. Maar toen JP II korte tijd later zelf naar Nederland kwam om de opstandige kerkprovincie eens duchtig te kapittelen, bleven de mensen massaal thuis. Als dat geen blasfemie is!

 Een ‘goede’ Duitser

En die stropdas... die is ook nergens meer voor nodig!
En die stropdas… die is ook nergens meer voor nodig!

Toen ze op 10 maart 1966 in de Gouden Koets van het stadhuis naar de Westerkerk reden om daar ook ‘voor de kerk’ getrouwd te worden, kregen Beatrix en Claus een rookbom tegen hun karretje. De foto van dit ogenprikkelend protest was wereldnieuws.
De commotie was al in 1965 begonnen, toen prinses Beatrix zich verloofde met Claus von Amsberg, een Duitser die lid geweest was van de Hitlerjugend, en die bij de Wehrmacht gezeten had. Op grond van al die commotie liet de Nederlandse regering de historicus Loe de Jong een onderzoek doen naar het verleden van Claus. ‘Niks aan de hand,’ oordeelde De Jong, ‘want daar kon de jonge Duitser zich in die tijd niet aan onttrekken.’ En van Nazi-sympathieën was al helemaal geen sprake geweest.
Heel wat Nederlanders, waaronder ikzelf, hadden daar aanvankelijk zo hun gedachten over. Maar het moet gezegd, Claus heeft in de loop der jaren aangetoond dat De Jong gelijk had. Sterker, Claus werd een verkapt icoon van de linkse beweging in Nederland, maar dat mocht dan natuurlijk weer niet van de overheid. Zijn werkzaamheden in de branche van de ontwikkelingssamenwerking werden wat al te prominent en eigenzinnig bevonden, en dus werd hem die overheidsbaan weer afgenomen. – Ongeveer sindsdien is het met de gezondheid van de prins bergafwaarts gegaan. Hij kwam in 2002 aan zijn einde als een hooggeëerde kasplant in de categorie Parkinson.

‘Im Sinne der Anklage nicht schuldig’

Adolf Eichmann in zijn glazen kooi tijdens het proces
Adolf Eichmann in zijn glazen kooi tijdens het proces

Jerusalem, 17 april 1961 – ‘Rechters van Israël, ik sta hier voor u als de openbaar aanklager van Adolf Eichmann. Ik sta hier niet alleen. Met mij op deze plaats en dit uur staan 6 miljoen beschuldigers. Hun as ligt in hopen op de heuvels van Auschwitz en het veld van Treblinka. Hun bloed schreeuwt, maar hun stemmen worden niet gehoord.’ – Openingswoorden van de Israëlische procureur-generaal Gideon Hausner in het strafproces tegen Adolf Eichmann, organisator van de transporten naar de Nazi-vernietigingskampen.
Eichmann wordt in het proces op alle punten van de aanklacht schuldig bevonden, en ter dood veroordeeld. De man die zichzelf slechts een uitvoerder van bevelen achtte, bekent op geen enkel punt schuld.
De doodstraf door ophanging wordt op 31 mei 1962 voltrokken. Eichmanns laatste woorden luiden: ‘Lang leve Duitsland, lang leve Oostenrijk, lang leve Argentinië. Ik moest de bevelen van de oorlog en voor mijn vlag uitvoeren.’ – Het is de enige keer dat in Israel de doodstraf ten uitvoer is gebracht.
Harry Mulisch schreef over dit proces het boek ‘De zaak 40/61 – Een reportage’ (Bezige Bij, 1963). Op p. 5 schrijft hij een zeer korte verantwoording, waarvan het slot als volgt luidt: ‘Citaten zijn zo veel mogelijk in het duits, want in het nederlands is het niet meer, wat het is: gevaarlijk. Voor wie geen Duits kent, is een der voornaamste toegangen tot de zaak 40/61 gesloten – tot zijn geluk misschien.’

Even over de vorm van de tafel

Henry Kissinger en Le Duc Tho op weg naar de onderhandelingtafel
Henry Kissinger en Le Duc Tho op weg naar de onderhandelingstafel

Eindelijk hebben ze dan een principeafspraak om over ‘vrede’ te gaan onderhandelen, Zuid-Vietnam/de VS en Noord-Vietnam. Het is mei 1968, en het zal duren tot eind januari 1969 voordat de besprekingen ook daadwerkelijk (zij het superaarzelend) beginnen.
De strijd op het slagveld en de harde diplomatieke confrontaties zijn (en blijven) natuurlijk de voornaamste oorzaken van de vertragingen, maar wat te denken van 77 dagen strijd over de vorm van de overlegtafel? Dat geeft wel aan dat er in de confrontaties tussen de delegatieleiders Kissinger (VS) en Le Duc Tho (Noord-Vietnam) he-le-maal niets weggegeven wordt.
Vrede op voorwaarden (‘een beginselovereenkomst’ heet het officieel) komt er pas in 1973. En nog in datzelfde 1973 krijgen Kissinger en Le Duc Dho tezamen de Nobel-prijs voor de Vrede. Maar Le Duc Tho weigert de prijs in ontvangst te nemen, omdat er ondanks de akkoorden naar zijn mening nog steeds oorlog is in zijn land.

Boekenbalrel

Thema Boekenbal 1969: Palais du Pape
Thema Boekenbal 1969: Palais du Pape

Zelden heeft een onschuldige schrijversbijeenkomst zoveel commotie veroorzaakt als het Boekenbal van 1969. Reputaties staan op het spel of worden daadwerkelijk geschaad, een groot/klein (doorhalen wat u niet van toepassing vindt) katholiek volksdeel wordt weer eens beledigd, de navenante lobby slaat genadeloos toe, en de aimabele CPNB-voorzitter/uitgever Paul Brand krijgt een vals openbaar excuus gedicteerd, en moet tekenen! Daarna schiet alles weer in de oude stand.
Wat is het geval? In die tijd wordt de zaal van het boekenbal steeds uitbundig versierd door de kunstenaar Metten Koornstra en kornuiten. Die versieringen zijn bijzonder gewild: reeds lang voor het einde van het bal wordt de zaal onttakeld door de echte ‘liefhebbers’ die de versieringen gewoon van de muur rukken en in hun auto in veiligheid brengen: om ze thuis als kunst aan de muur te hangen.
Voor 1969 is het thema: Palais du Pape. En de kunstenaars hebben  zich kwajongensachtig uitgeleefd hoor: de paus met een penis-neus, halfnaakte prelaten die achter wulpse dames aanrennen, en niet mis te verstane hijggeluiden uit de geluidsboxen. – En nu de kruks: dagen voor het boekenbal wordt op de tv een filmpje vertoond van de kunstenaars aan het werk. Dat laat de machtige katholieke lobby niet op zich zitten: katholieke politici (Schmeltzer!), de bisschoppen (Zwartkruis!) en de burgemeester (Samkalden!) belagen de voorzitter van de CPNB (de geliefde maar niet fanatieke katholiek Paul Brand), en de ministerraad komt in speciale zitting bijeen. Het slot van het liedje is het compromis dat de paus door middel van een blinddoek onherkenbaar gemaakt zal worden. Zo gezegd, zo gedaan. Maar het bal is nog niet open of Koornstra verwijdert het boevenbalkje, en er heeft nadien nooit een haan meer naar gekraaid.
O, pardon, er is toch één haan. Minister Luns van Buitenlandse Zaken biedt de Gezant van het Vaticaan namens de regering zijn excuses aan. En Paul Brand blijft er zijn hele leven spijt van hebben dat ie door de knieën gegaan is.

Dit laatste terzijde

I.v.m. de gebeurtenissen op 23 november 1963...
I.v.m. de gebeurtenissen op 25 november 1963…

is een gedicht uit de school van de ‘informatieve poëzie’, een ‘ready made’ van de Dortse dichter C. Buddingh’. Zo’n gedicht ‘gaat uit van de observatie’ en maakt gebruik van ‘objects trouvés’. Ongeveer zoals de beeldhouwer Marcel Duchamp zijn kunstwerken samenstelde (zijn ‘fietswiel gemonteerd op een keukenkrukje’ bijvoorbeeld is wereldberoemd). – In 1963 kwam Buddingh’ tot de volgende vondst, opgenomen in de bundel ‘Deze kant boven’:

DORDRECHT, 25 NOVEMBER 1963

l.s.

wegens de gebeurtenissen in amerika
gaat de ouderavond vandaag
niet door
de avond wordt nu gehouden
op maandag 9 december (over veertien dagen)
ook weer in de meerpaal
om acht uur

de oudercommissie

Geef een reactie

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *

Deze site gebruikt Akismet om spam te verminderen. Bekijk hoe je reactie-gegevens worden verwerkt.